عزادارى امام حسين عليه السلام درتاریخ

حماسه کربلا، بزرگترين و دلخراش ترين واقعه تاريخ است که پس از 1400 سال هنوز هم زنده مانده و پس از چهارده قرن به ياد آن واقعه اشکهاريخته مي شود و ناله و فرياد به پا است. در اين مقاله قصد داريم که سير تاريخي عزاداري شهداي کربلا را مورد بررسي قرار دهيم.

مراسم عزادارى امام حسين(ع) نخستين بار در روز يازدهم محرم سال 61 هجرى در كنار اجساد مطهر شهيدان توسط اهل بيت‏ عليه السلام برگزارگرديد.

پس از آن هنگام ورود کاروان اسيران به كوفه، امامزين ‏العابدين و حضرت زينب و ام‏ كلثوم عليهم السلام براى مردم كوفه كه براى تماشاآمده بودند، سخنرانى كردند. در پى اين سخنرانيها صداى ضجه و گريه از خانه‏ها و مردمكوفه بلند شد. که به نوعي عزاداري براي شهدا و افشاگري امويان بود.

پس از ورود کاروان اسراء به شام و خطابه خواني امامسجاد(ع) در شام، يزيد به اهل بيت امام حسين اجازه داد كه عزادارى كنند و اهل ‏بيت‏به مدت سه روز به طور رسمى در شام عزادارى كردند.₍₁₎در پى آن خطابه و اين عزاداريها، انقلاب بزرگ فكرى در شام پديد آمد و اكثرقريب به اتفاق مردم نسبت ‏به دستگاه حاكمه بدبين شدند.

عزاداري بعدي در مدينه برپا شد. پس از ورود اهل بيتبه مدينه عزاى عمومى بر پا گرديد و تمامى مردم مدينه ناله و ضجه كردند. پس از آنحلقه‏هاى عزادارى توسط اشخاص و افراد سرشناس بر پا شد. از جمله كسانى كه درمدينه‏مجلس‏عزادارى بر پا كرد، حضرت زينب سلام الله عليها بود. اين عزادارى مدينه را درآستانه انفجار و حركت عمومى قرار داد و عمر بن سعد جريان را به يزيد گزارش داد واعلام کرد که " تحقيقا وجود زينب کبري(س) در مدينه انديشه‏ها را تحريك مى‏كند، زيرااو سخنور و دانا و باهوش است. خود و كسانى كه با او همراهى مى‏كنند، در نظر دارندبراى خونخواهى حسين قيام كنند."₍₂₎تا اين كهحضرت زينب به شام يا مصر تبعيد و رحلت فرمود.

پس از شهادت امام حسين(ع) ائمه خود اقامه عزادارىمى‏كردند و شيعيان را به اقامه عزا و گريه و عزادارى تشويق مي نمودند.

عزادارى، نخست در ايام محرم و ايام زيارتى امامحسين(ع) در كربلا و جاهاى ديگر برگزار مى‏شد چون پانزدهم شعبان، روزعرفه، شب عيدفطر و اول ماه رجب و غيره. ₍₃₎اما از آغاز قرن سوم عزادارىوضعيت ديگرى يافت كه در تحقيق حاضر به تبيين آن مى‏پردازيم.

در قرن سوم و چهارم و پنجم و همزمان با تشكيل دولتهاىآل‏بويه در عراق و حمدانيون در سوريه و فاطميون در مصر مذهب شيعه گسترش يافت ومراسم عزادارى توسعه يافت و در بسيارى از شهرها روز عاشورا عزا و تعطيل عمومى اعلامگرديد.

در محرم سال 252 - معزالدوله ديلمى دستور داد كهمغازه‏ها بسته و تعطيل عمومى اعلام گردد و مردم عزادارى كنند و مردم با حالت عزا وماتم در خيابانها حركت كردند.₍₄₎اينگونه بود کهعزاى عمومى در ميان شيعيان به صورت يك سنت در آمد. در اين دوره، اشعار در قالبقصيده سروده مى‏شد. ستمهاى بنى‏اميه و بنى‏عباس در آن ذكر و مقام و منزلت اهل بيتعليه السلام ‏بيان مى‏گرديد. مردم در عزادارى ها وشعراء در قصيده‏ها بيشترين توجهرا به ولايت اهل بيت عليه السلام داشتند. و كتب مقتل در اين زمان تاليف گرديد.

در اين دوره درگيرى شديد بين شيعه و اهل سنت وجودداشت و حكومتهايى كه پيرو بنى‏اميه و بنى‏عباس بودند، اهل سنت را بر كشتار شيعيانتحريك و از برگزارى مراسم عزادارى منع مى‏كردند.

در سال‏407 هجرى در آفريقا و در ماه محرم " معزبنباديس" لشكريان خود را به قتل شيعيان دستور داد و اهل سنت را نيز در اين امر آزادگذاشت. جمع كثيرى را در آفريقا كشتند و در آتش سوزاندند خانه‏هاى آنها را خرابكردند. جمعى به قصر منصور پناه بردند اما در محاصره قرار گرفتند و هر كسى از قصرخارج شد، كشته شد و جمعى به مسجد جامع پناه بردند در آنجا نيز همگان را از بينبردند. ⁽⁵⁾ دراين دوره مراسم عزادارى براى ائمه به طور كامل رواج يافت.

مشخصات روضه خواني در اين دوره از اين  قرار بود: 1 - عزادارى در ايام عاشورا و موسم زيارت 2 - تكيه بر اهل بيت عليهم السلام ‏به عنوانعترت پيامبر و غصب خلافت توسط بنى‏اميه. 3 - رشد ذوق شعرى در زمينه مدح و مراثىامام حسين و اهل بيت(ع) . 4 - ذكر مصيبت اهل بيت(ع). 5 - بيان ستمهاى بنى‏اميه. 6 - مراسم عزادارى به عنوان اعتراض به بنى‏اميه و بنى‏عباس و ايادى آنها.

به دلايل فوق حکومتهاي وقت از برگزارى مراسم عزاداريشديدا جلوگيرى مى‏كردند.

عزاداري در زمان بني عباس ومغول

پس از انقراض سلسله بنى‏عباس در بغداد و سلطه مغولهابر بخش عظيمى از كشورهاى اسلامى شكل و محتواى روضه به تدريج تغيير يافت. اين تغييرشايد بدان جهت‏ بود كه سلاطين بنى‏عباس خود را خليفه پيامبر مى‏دانستند و مدعىحكومت‏ بر مسلمين از جانب اسلام بودند و اطاعت ‏خود را بر مردم واجب شرعىمى‏دانستند. مذاهب اهل سنت را، مذهب رسمى و قانونى و شرعى دانسته و از آنها به طوركامل حمايت مى‏كردند. پيروى از مذهب شيعه ممنوع و در ادارات دولتى و مراجع قضايىرسمى نبود.

در مقابل اين انديشه، انديشه تشيع بود كه حكومت را حقاختصاصى و الهى ائمه مى‏دانستند شرايط و انديشه‏هاى بسيار والا براى حاكم اسلامىقايل بودند. براساس اين دو انديشه به طور طبيعى درگيرى بين تشيع و حكومت پديد آمد. در مراسم عزادارى اين اختلاف نظر و جهت‏گيرى سياسى مطرح مى‏شد و قطعا حكومتها ازبرگزارى مراسم وحشت داشتند. از اين رو مراسم روضه از سياست جدا نبود.

پس از سلطه مغول و وحشت‏ بسيار عجيبى كه ايجاد كردهبود و حاكمان آنها مدعى حكومت ‏بودند، نه مدعى خلافت، مراسم عزادارى از حالت اعتراضسياسى خارج و به مراسم خاص مذهبى اختصاص يافت و عزادارى به منظور كسب ارزش اخروى ودوستى با اهل‏ بيت(ع) ‏برگزار گرديد.

در اين دوره تحريفات زيادى در وقايع عاشورا واقع شد وبراى بيشتر گرياندن و گريه كردن داستانهاى مهيج و زبان حال نقل مى‏شد و براى اين كهحكومتها مانع نشوند، به مساله سياست و حكومت پرداخته نمى‏شد.

مشخصات عزاداري در اين دوره ازاين قرار مي باشد: 1 - تعميم و گسترش مراسم عزادارى از ايام محرم و زيارتى به ايام ديگر. 2 - برگزارى روضهبيشتر براى كسب ثواب و شفاعت ائمه معصومين(ع). 3 - بيان ستمها و جنايات بنى‏اميه وبنى‏عباس. 4 - ذكر فضايل اهل ‏بيت(ع). 5 - زهد گرايى و دخالت نكردن در امور حكومت ودورى از دنيا و پرداختن به امور آخرت. 6 - گسترش حسينيه ها براى برگزارى مراسم عزا.

دراين دوره هر كسى ذوق و قريحه شعرى داشت، اشعارى درمرثيه امام حسين(ع) سرود. كه بسيارى از آن اشعار، سينه به سينه و يا در دفترهاى خطىتداوم يافت. برخى از اشعارى كه در روستاها خوانده مى‏شود و يا مردم عشاير در مراسمعزا مى‏خوانند از اين قبيل اشعار است. گاهى اين اشعار را كسانى سروده‏اند كه آگاهىاز تاريخ نداشته و به منظور خدمت ‏به امام و اظهار علاقه به اهل ‏بيت ‏سروده‏اند.

در اين دوره همت‏ بر آن گماشته شد كه فضايل اهل ‏بيت‏بيان و مردم با آنها آشنا گردند. كه اين آشنايى نقش بسيار مهمى در جهت تداوم خطاهل‏ بيت و تشيع ايفاء كرده است. که اين كار بسيار عظيم و بزرگ در پيشگاه خداونداجر بسيار بزرگ دارد. زيرا ذكر فضايل اهل ‏بيت و آشنا ساختن مردم با مقام معنوىآنها به منزله تداوم خط رهبرى و دعوت جامعه به عزت و حفظ ارزشهاى والاى اسلام براىنسلهاى آينده است.

محرم از منظر ائمه(عليهم السلام)

شيعيان از امام رضا(عليه السلام)، چنين نقل شده است:

«وقتي محرم فرا مي‌رسيد، پدرم خندان ديده نمي‌شد، حزن و اندوه تا پايان دهه‌ اول بر او غالب بود و روز عاشورا، روز حزن و مصيبت و گريه ايشان بود.»(3)

همچنين حضرت امام رضا(عليه السلام) درباره‌ عاشورا مي‌فرمايد:

«كسي كه عاشورا روز مصيبت و اندوه و گريه‌اش باشد، خداوند قيامت را روز شادماني و سرور او قرار خواهد داد.»(4)

اعمال شب اول ماه محرم

1ـ نماز: اين شب چند نماز دارد كه يكي از آنها به شرح ذيل است:

دو ركعت، كه در هر ركعت بعد از حمد يازده مرتبه سوره‌ توحيد خوانده شود.

در فضيلت اين نماز چنين آمده است:

«خواندن اين نماز و روزه داشتن روزش موجب امنيّت است و كسي كه اين عمل را انجام دهد، گويا تمام سال بر كار نيك مداومت داشته است.»(5)

2ـ احياي اين شب.(6)

3ـ نيايش و دعا.(7)

روز اول محرم

اول محرم هر سال اولين روز سال قمري است. از امام محمدباقر(عليه السلام) روايت شده است: «آن كس كه اين روز را روزه بدارد، خداوند دعايش را اجابت مي‌كند، همانگونه كه دعاي زكريا(عليه السلام) را اجابت كرد.»(8)

دو ركعت نماز خوانده شود و پس از آن سه بار دعاي زير قرائت گردد:

«اللّهم انت الاله القديم و هذه سنةٌ جديدةٌ فاسئلك فيها العصمة من الشيطان و القوَّة علي هذه النّفس الامّارة بالسُّوء»(9)؛ بارالها! تو خداي قديم و جاوداني و اين سال، سال نو است، از تو مي‌خواهم كه مرا در اين سال از شيطان حفظ كني و بر نفس اماره (راهنمايي كننده) به بدي پيروز سازي.

روز دوم محرم

در چنين روزي كاروان امام حسين(عليه السلام) در سال 61 ه‍ .ق وارد سرزمين كربلا شد و با ممانعت لشكر حرّ مجبور به توقّف در آنجا گرديد.(10)

روز سوم محرم

از پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) نقل شده است:

«هر كس در اين روز روزه بگيرد، خداوند دعايش را اجابت كند.»(11)

در آن روز سپاه عمر بن سعد وارد كربلا شد.

روز چهارم محرم

بي‌نتيجه بودن مذاكره حضرت سيدالشهداء(عليه السلام)، با عمر بن سعد براي وادار كردن لشكر وي به ترك جنگ و دعوت او و لشكرش جهت ملحق شدن به سپاه اسلام.

روز هفتم محرم

روزه گرفتن مستحب است.

روز نهم محرم

تاسوعاي حسيني، روز محاصره‌ امام حسين(عليه السلام) و اصحابش در سرزمين كربلا توسط سپاه شمر.(12)

اعمال شب عاشورا

1ـ چند نماز براي اين شب در روايات آمده است كه يكي از آنها چنين است:

چهار ركعت نماز كه در هر ركعت بعد از سوره‌ حمد، 50 بار سوره‌ توحيد خوانده مي‌شود. پس از پايان نماز، 70 بار «سبحان الله والحمدالله و لا اله الاّ الله و الله اكبر ولا حول ولا قوة الاّ بالله العليّ العظيم» خوانده شود.(13)

2ـ احياي اين شب كنار قبر امام حسين(عليه السلام).(14)

3ـ دعا و نيايش. (15)

روز عاشورا

1ـ عزاداري بر امام حسين(عليه السلام) و شهداي كربلا، در اين مورد از امام رضا(عليه السلام) نقل شده است:

هر كس كار و كوشش را در اين روز، رها كند، خداوند خواسته‌هايش را برآورد و هر كس اين روز را با حزن و اندوه سپري كند، خداوند قيامت را روز خوشحالي او قرار دهد. (16)

2ـ زيارت امام حسين(عليه السلام).(17)

3ـ روزه گرفتن در اين روز كراهت دارد؛ ولي بهتر است بدون قصد روزه، تا بعد از نماز عصر از خوردن و آشاميدن خودداري شود. (18)

4ـ آب دادن به زائران امام حسين(عليه السلام).(19)

5ـ خواندن سوره توحيد هزار مرتبه.(20)

6ـ خواندن زيارت عاشورا. (21)

7ـ گفتن هزار بار ذكر «اللّهم العن قتلة الحسين(عليه السلام).»(22)